Kvótakerfið.........umræða á villigötum

Formáli:

Umræðan um kvótakerfið er enn einu sinni komin á yfirborðið og eins og svo oft áður, því miður, þá orða menn hlutina í samræmi við sína hagsmuni, en hvers vegna var þetta kvótakerfi sett á? Hvert var takmarkið? Hvernig hefur til tekist? Og hvernig er staðan í dag?

Árið 1984 var núverandi kvótakerfi sett á, veiðar höfðu gengið illa síðustu árin þar á undan og þáverandi forstöðumaður hafrannsókna taldi mönnum trú um það, að ef þeir settu þetta kvótakerfi á þá yrðum við eftir 3 ár farin að veiða 4-500 þús. tonn af þorski, í staðin fyrir 350 þús. tonn eins og þá. Um þetta þarf ekki að hafa mörg orð, því að núna 27 árum seinna er þorskkvótinn 160 þús. tonn. Lagt var upp með 3 atriði til þess að ná þessu takmarki.

Í fyrsta lagi var sett á svokallað úreldingarákvæði, þar sem þeir sem vildu koma með ný skip til landsins, urðu að úrelda þrisvar sinnum, í tonnum talið, stærri skip. Eða svo að ég útskýri þetta á einfaldan hátt: ef þú lést smíða fyrir þig nýtt 100 tonna skip, þá þyrftirðu að kaupa og úrelda samtals skip upp á 300 þús. tonn. Þetta ákvæði var fellt út úr núverandi kvótakerfi með svokölluðum Valdimars dómi sem féll 1998, reyndar var nú margt annað í þeim dómi, en þáverandi ríkisstjórn ákvað að túlka dóminn þannig að með honum væri ekki hægt lengur að neita nýjum eða gömlum skipum um veiðileyfi. 

Annað atriði sem lagt var upp með í núverandi kvótakerfi, var að það myndi efla byggðir landsins, en sannleikurinn er sá að eftir að frjálsa framsalið var samþykkt, þá hafa fjöldi byggðalaga allt í kringum landið nánast lagst í eyði vegna þessa kvótakerfis.

Þriðja atriðið og það lykil atriðið, var að þetta væri eina leiðin til þess að byggja upp þorskstofninn. Eins og kemur fram áður í greininni, þá hefur það algjörlega mistekist. 

Frjálsa framsalið:

Árið 1991 voru samþykkt lög á Alþingi Íslendinga um frjálsa framsalið sem átti að stuðla að hagræðingu og betri nýtingu á fiskistofnunum. Fjölmargir aðilar bentu þá þegar á það að ákveðin hætta væri á því, að þetta gæti leitt til gríðarlegrar skuldsetningar á sjávarútveginn og hefur það gengið eftir. Á fyrstu árum frjálsa framsalsins ákváðu margir af þeim sem höfðu fengið mest úthlutað af kvóta í sinn hlut, m.a. hér í Vestmannaeyjum, að nýta sér aðstöðu sína og kaupa upp þá sem voru bæði minni og/eða stóðu ekki eins vel fjárhagslega og keyptu upp mikið af aflaheimildum. Verðið þá á þorsk kg. á fyrstu árum kerfisins var oft 20-30 kr. kg. Í dag hins vegar eru menn að tala um á þriðja þús. kr. kg. og fór þegar hæst var í fjögur þús. kr. kg. með tilheyrandi veðsetningu, en í dag er hver einasti fisktittur á Íslandsmiðum veðsettur og að sumra mati jafnvel marg sinnis. Að mínu mati er frjálsa framsalið einhver stærstu mistök í Íslenskum sjávarútvegi fyrr og síðar og að mínu mati, þá er í raun og veru nóg að horfa á leiguverð á aflaheimildum í dag og bera það saman við söluverð á fiskmörkuðum. Þegar það er gert, þá finnst mér nokkuð augljóst hvers vegna þorskstofninn hefur ekki náð að braggast og þegar horft er á nýjustu útreikningar Hafró, þar sem nú þegar er búið að setja inn lið sem heitir einfaldlega Áætlað brottkast á fiski, þá er þetta í mínum huga engin spurning. Frjálsa framsalinu fylgir einfaldlega gríðarlegur hvati til þess að henda verðminna fiski, ásamt alls konar svindli og svínaríi og meira að segja sú ágæta hugmynd á sínum tíma, að setja á svokallaðan Hafró fisk, sem þýddi það að menn gátu komið með í land 5 % úr hverjum róðri án þess að hann drægist frá þeirra eigin kvótum, það ákvæði er í dag einnig misnotað, því Hafró fiskurinn er seldur á fiskmörkuðum, útgerðarmennirnir fá 20% af söluandvirðinu og því einfalt að reikna það út að munurinn á því að setja smáan eða stóran fisk í Hafró getur skilið á milli þess, hvort menn fái 40 kr. í sinn hlut eða jafnvel 100 kr. og stór spurning hvort ekki hefði verið nær að hafa Hafró hlut útgerðarinnar sem fasta upphæð pr. kg. 

Í gegnum árin hef ég einnig heyrt margar ljótar sögur af útgerðarmönnum sem dæmi eru um að hafi sent skip sín á veiðar og jafnvel látið þá henda öllum fiski í þeim tegundum sem ekki er verið að veiða. Sem betur fer heyrir þetta þó til undantekninga, enda mikill meirihluti útgerðarmanna í dag heiðarlegir útgerðarmenn, en þetta frjálsa framsal er einfaldlega svo fáránleg hugmynd að svartir sauðir munu alltaf vera til á meðan þetta kerfi er við lýði og að mínu mati engin spurning, að þennan hluta kvótakerfisins ætti nú þegar að leggja niður. Stærsta vandamálið hins vegar við það, er að kerfið hefur verið það lengi við lýði að allt í kringum landið hafa byggst upp útgerðir sem treysta á og gera út á leigukvótann. Ég er samt á þeirri skoðun að leggja eigi frjálsa framsalið niður, en til þess að það gangi upp, þá þarf að koma til auknar aflaheimildir frá ríkinu á sanngjörnu leiguverði. Að mínu mati er það einfaldlega eina leiðin til að stöðva allt það rugl sem er í núverandi kerfi. Margir hagfræðingar benda líka á það, að frjálsa framsalið hafi verið upphafið að bankahruninu. Að vissu leyti er það rétt, enda sjáum við fjölmörg dæmi um það að útgerðarmenn, sem hafa tekið lán út á aflaheimildir sínar og farið hamförum í braski með verðbréf og annað slíkt og hafa tapað nánast öllu sínu og sett þar með í uppnám störf sjómanna sinna og tekjur fjölskyldna þeirra. Þetta geta menn ennþá gert í óbreyttu kvótakerfi og þetta verður að stöðva.

Annað sem ég tel að þurfi að breyta er þessi svokallaði geymsluréttur á kvótum á milli fiskveiðiára. Ég man eftir því þegar geymslurétturinn var aukinn úr 20% í  33% að kröfu útgerðarmanna. Daginn eftir að þetta var gert hækkaði leiga á flestum tegundum um 13%. Í dag hefur þessu verið snúið til baka að hluta til, en ég tel að í staðinn fyrir geymslurétt væri nær að taka upp t.d. það sem ég hef kallað mínus rétt, sem er þá þannig að útgerðarmönnum væri leyft að fara 10-15% yfir í alfaheimildum, en væru um leið skyldaðir til þess að veiða allar sínar aflaheimildir og að sá kvóti sem brynni inni (skiptir þúsundum tonna á hverju ári síðustu ár) yrði þá leigður leiguliðum frá ríkinu á nýju fiskveiðiári, en að menn haldi hlutdeildinni eitthvað áfram, en þessi geymsluréttur er einmitt eitt af því sem hefur hækkað leiguverð það mikið að flest allir leiguliðar í dag lifa við hungurmörk.

Keila, langa og skötuselur:

Að mínu mati ætti nú þegar að taka þessar tegundir úr kvóta strax. Rökin fyrir kvótasetningu á þessum tegundum voru í raun og veru engin. Vissulega yrði ekki hægt að leyfa algjörlega frjálsar netaveiðar á skötusel, en það væri t.d. hægt að úthluta ákveðnum fjölda báta í einu. Sama gildir um netaveiðar á löngu, að mínu mati væri óhætt að leyfa þær frjálst frá áramótum og út júní, en eftir það væru þær alveg frjálsar á króka. Ég sé í nýjasta hefti Fiskifrétta viðtal við nýjasta sérfræðing Hafró um keilu og löngu, þar sem kemur fram að veiðar á þessum tegundum hafi farið allt að 75% fram úr ráðlagðri hámarksveiði Hafró og samt er samkv. rannsóknum Hafró stofnstærðirnar í þessum tegundum að stækka á hverju ári, þrátt fyrir þá staðreynd, þá lýsir starfsmaður Hafró því yfir í lok greinarinnar, að það þurfi að fara að stöðva þessa umfram veiði í þessum tegundum til þess að byggja þær upp. Mjög furðulegt allt saman, en að mínu mati er orðið gríðarlega mikilvægt að fara að fá óháða aðila til þess að endurskoða öll reiknilíkön og vinnubrögð Hafró, enda þekkt fjölmörg dæmi um misræmi í þeirra gögnum og útreikningar sem marg oft hefur sýnt sig að séu rangir ein og í þessu tilviki með keiluna og lönguna. Ég tel einnig að það mætti hugsanlega skoða það að taka fleiri tegundir úr kvóta, eins og t.d. ufsa, en þá yrði að sjálfsögðu að koma til annars konar stýring, en a.m.k. tel ég óhætt að taka keilu, löngu og skötusel úr kvóta. Ég tek það einnig fram, að ég hef nú þegar heyrt margar ljótar sögur af því hvernig ákveðin fyrirtæki undirbjuggu sig varðandi kvótasetningu á keilu og löngu á óheiðarlegan hátt. Sumt af því hef ég fengið staðfest, en einmitt þær staðreyndir styrkja mig í þeirri trú að þær tegundir ættu ekki að vera í kvóta yfir höfuð.

Uppsjávarveiðar:

Að mínu mati þá hefur tekist ágætlega að stjórna uppsjávarveiðum og ef tekið er mið af allri þeirri óvissu sem fylgir úthlutun á bæði loðnu, síld og fleiri tegundum og þeim kostnaði sem fylgir því, að byggja bæði skip til þessarar veiða, vinnslustöðvar og bræðslur, þá tel ég að í bili a.m.k. sé ekki verjandi að gera neinar verulegar breytingar á þessum hluta fiskveiða á Íslandsmiðum.

Smábátar:

Fram að 2001 voru smábátaveiðum fyrst og fremst stjórnað með svokölluðu þorskaflahámarkskerfi, þar sem útgerðarmenn þurftu að hafa kvóta fyrir þorski en var frjálst að veiða í öllum öðrum tegundum. Þetta kerfi var eingöngu fyrir báta undir 6 tonnum. Árið 2001 var ákveðið að setja allar tegundir í kvóta og leyfa stækkun upp í allt að 15 tonna bátum, með öryggissjónarmið að leiðarljósi. Þá þegar varaði ég við þessari hugmynd, enda nokkuð augljóst að fjöldi 15 tonna báta þyrfti að sjálfsögðu mun meiri aflaheimildir heldur en fyrir fundust í kerfi smábátasjómanna, enda staðreynd í dag að meirihluta þeirra aflaheimilda sem stórútgerðin leigir frá sér, er leigð smábátum, en um leið er slagurinn um kvótann orðinn enn meiri og núna þegar aflaheimildir í ýsu hafa verið skornar niður um liðlega helming á 3 árum, er alveg ljóst að hvatinn til þess að flokka og henda smærri ýsu gríðarlegur, nú þegar hef ég heyrt ljótar sögur af slíku. Þorskaflahámarkskerfið er að mínu mati eitthvert besta kvótakerfi sem ég hef starfað í og ég vildi svo sannarlega óska þess að það kerfi yrði einhvern tímann tekið upp aftur, t.d. hafa norðmenn notað slíkt kerfi í fjölda mörg ár við mikla ánægju útgerðarmanna og eru þar með lausir við þennan endalausa slag um kvótann og brottkastið framtíðinni til heilla.

Að lokum þetta:

Ég tel það alveg augljóst að Íslenska þjóðin mun aldrei samþykkja það að auðlindin sé í eigu einhverra örfárra og augljóst að þessu kerfi verður breytt, spurningin er bara hvenær og svo fyrst og fremst hvernig?

Að mínu mati mun núverandi kvótakerfi aldrei byggja upp neina fiskstofna. Ástæðan er frjálsa framsalið og allt það sem því fylgir og mér þykir dapurlegt að heyra það, að það eina sem maður fréttir af núverandi hugmyndum ríkisstjórnarinnar gangi fyrst og fremst út á það, að taka aflaheimildir frá núverandi handhöfum til þess að færa þær einhverjum öðrum. Slíku er ég algjörlega mótfallinn, enda hef ég marg oft sagt það og skrifað, að útgerðin er lífæð okkar Eyjamanna og algjörlega óverjandi að taka aflaheimildir af mönnum sem hugsanlega hafa keypt þær án þess að með þeim fylgja einhverjar skuldir sem til hafa komið vegna kaupa á aflaheimildum a.m.k. á síðustu árum á þeim fáránlegu verðum sem þá voru í gangi. Hitt er svo annað mál, það er nauðsynlegt að breyta þessu kerfi og það væri óskandi að útgerðarmenn væru tilbúnir að koma að þeirri vinnu, því sannleikurinn er sá, að við sem störfum í útgerð í dag eigum að sjálfsögðu að hafa það í huga að við erum fyrst og fremst tímabundið, með nýtingarréttinn á auðlindinni og markmið okkar á fyrst og fremst að vera það, að skila fiskistofnunum í betra ástandi til framtíðarinnar, heldur en þegar við tókum við þeim, en það erum við svo sannarlega ekki að gera í dag.

Meira seinna.

Athugasemdir

[Helgi Þór Gunnarsson, 15.2.2011 kl. 20:37]

Sæll Georg, ég er á þeirri skoðun að kvótakerfið sé mikið klúður, þv´iúrgerðamenn eru að grafa sína gröf, mér hefur fundist lengi vera eins og þeir ætli sér ekki að stunda útgerð, nema í nokkur ár í viðbót, við vitum það ég og þú að þetta kerfi drepur meira en kemur að landi! Ég viðurkenni það alveg að hafa tekið þátt í því, enda ekki verið skipstjóri sjálfur. Auðvaldið veit þetta, en vill auðvita ekki viðurkenna það opinberlega.

kær kveðja.